طنز و هزل و هجا در شعر ادیب الممالک فراهانی
بخش دوم :
برای خواندن قسمت اول مقاله ( شرح زندگی و بررسی شیوه ادبی و طنّازی ادیب الممالک فراهانی و اشعار منتخب قبلی او) اینجا کلیک فرمائید: قسمت اول
*** * *** * ***
هجو عدلیّه :
مگذر از کنار عدلیّه که خراب است کار عدلیّه
کس نپندارم از وضیع و شریف که نباشد دچار عدلیّه
آن شنیدم .... دوله شبی گفت با مستشار عدلیّه
من همانم که کرده ام فاسد تا ابد کار و بار عدلیّه
گر نبودم، کجا شدی ظاهر اینچنین اضطرار عدلیّه؟
پندمن بشنو و به خاطر دار سلب کن اقتدار عدلیّه
عدل اگر بود می زند آتش از یمین و یسار عدلیّه
پارتی جو، ز عدل کمتر گو عدل ناید به کار عدلیّه
شرع را نیز از میان بردار تا شوی یادگار عدلیّه
زانکه چون شرع نسخ شد، گردد سبب افتخار عدلیّه
تا توانی رجال کافی را ره مده در حصار عدلیّه
هَمِّ خود بر رواج تمبر گمار نیست جز این شعار عدلیّه
هر کجا یک دَنیّ بدگهری ست می بدان یار غار عدلیّه(950)
مر مرا عار نیست گر بشوم تالی ابریق دار عدلیّه
بلکه مقصود من شود حاصل شرع گردد شکار عدلیّه
بارالها به حق هشت و چهار تو بر آور دمار عدلیّه (951)
*** * *** * ***
قطعه کوتاه حکایت من و دیوان داد :
مثل زنند خری را که زیر بار گران زپا فتاد و ازو خرْخدای، ناراضی ست
حکایت من و دیوانِ داد و دادِ رئیس نظیر آن شد و ایزد میان ما قاضی ست
مرا تأسّف ماضی بُود به مستقبل تو شادباش که مستقبلت به از ماضی ست(759)
*** * *** * ***
قطعه سال اول مشروطه:
بیچاره آدمی که گرفتار عقل شد خوش آن کس که کرهّ خر آمد، الاغ رفت
ای باغبان منال ز رنج دی و خزان بنشین به جای و فاتحه برخوان که باغ رفت
ای پاسبان مخُسب که در غارتِ سَرای دزد دغل به خانه تو با چراغ رفت(770)
ای دهخدا عراق و ری و طوس هم نماند چون بانه رفت و سقز و ساو جبلاغ رفت
یاران! حذر کنید که در بوستان عدل امروز جوقه جوقه بسی بوم و زاغ رفت(771)
*** * *** * ***
نکوهش شورای عالی عدلیّه وقت :
فریاد ازین مشاورۀ عالی کز جاهلان پُر، از عقلا خالی
شهری ست ظلم و جور در آن قاضی ملک ست جهل و حمق در آن والی
موسی گرفته مسند فرعونی عیسی گزیده منصب دجّالی
جرجیس در شکنجه جباران یوسف اسیر پنجۀ نفتالی
بازار دین فروشی و خودکامی ست دکان غیب گویی و رمالی
در جلبة الکمیت قوانینش*1 بیداد، سابق است و ستم، تالی(419)
بهر وظیفه چون مگسانند گرد تغار دکۀ بقالی
با حق گرفته پیشۀ ستّاری با دین سپرده شیوۀ قتّالی
اعضای آن که ناقۀ شهوت را کرده شتر چرانی و جَمّالی؛
شب تا سحر مطالعه فرمایند متن لحاف و حاشیه قالی
گرگان دویده اند درین گلّه خوکان فتاده اند درین شالی
وآنگه کنند دعوی استادی بر احمد و محمّد غزّالی
ای عضو این مشاوره، ای آن کس کز بربری کمیّ و ز بنگالی
تا چند از هوی و هوس نازی؟ تا کی چو پشّه و چو مگس بالی؟
ایران به روزگار تو نوشروان افغان به دَور ِ احمد ابدالی
دارو به چشم کور همی ریزی روغن به پای لنگ همی مالی
پالت ز سنگ کین شکند گردون بالت درون خاک شود بالی
چند این بساط چینی و بر چینی وز خلق، خایه مالی و برمالی
پهلوی دردمند بیفشاری بازوی مستمند بیفتالی
چونان عرب که نار قِری افروخت نار ظلال را شده ای صالی
در حمل مال خلق علم کردی قدّی که گوژ گشته ز حمّالی
عاشق شدی عجوزۀ دنیا را با این خمیدگیّ و کهنسالی
اندر قمار بیع وطن دایم کارت مجاهدی شد و دلالی
صال الجحیم باشی و دیدارت والله قد تقطّع اوصالی*2
من عضوها تفرقّ اعضائی فی بابها تقطعّ اوصالی(420)*3
پا نوشت ها :
1- حلبه الکمیت: اسم کتابی است در وصف شراب و شرابخوارن از "نواجی" و نیز : یک دور اسب دوانی برای مسابقه. (گ)
2 - صال الجحیم، اشاره به : "ما انتم علیه بفاتنین الاّ من هو صال الجحیم" (سوره صافات ، آیات 162، 163 ) دارد یعنی : " شما کسی را به گمراهی نمی کشید مگر کسی را که به دوزخ در می آید.(گ)
3- یعنی : از عضوی از اعضای او، اعضای من از هم گسست و در دروازه او عضوهای تنم قطعه قطعه شد. (گ)
*** * *** * ***
خطاب به مدیر جریده آفتاب و شکایت از وزیر عدلیّه*1:
ناله ام بر طاق گردون شد ازیرا بی شُمَر هست تحصیلات من مالایطاق، ای آفتاب*2
گفت در قران "یُساقُ المجرمون فی النار" لیک*3 گشته بی جرمی مرا دوزخ مساق، ای آفتاب
محرز است این نکته کاندر نزد ارباب الدوّل نیست برهانی قوی تر از چماق، ای آفتاب
هرکه این برهان ندارد در تحاکم بی گزاف یابد اندر جمع محکومان لِحاق، ای آفتاب
آسمان با خاک یکسان کرده بیت العدل را تا طرازد از گِلش بیت البزاق، ای آفتاب*4
چار مادر خود تو پنداری زمن بیگانه اند هفت آبا نیز کردستند عاق، ای آفتاب*5
گر نباشم گربه سان، با خادم خود چاپلوس می شود چون شیر بر رویم بُراق، ای آفتاب(77 و 78)
پا نوشت ها :
1 - ابیاتی منتخب از یک چکامه بزرگ 65 بیتی که حدود سال 1329قمری و در اوایل مشروطیت با مطلع زیر سروده شده است:
چند سایی زر بر این پیروزه طاق، ای آفتاب
چند بیزی سیم بر نیلی رواق، ای آفتاب(م)
گویند که وزیر عدلیّه ادب ناشناس وقت، ادیب الممالک را به ریاست صلحیّه ساوجبلاغ گرفتار ساخته و ادیب این قصیده را برای چاره جویی و طبع و نشر برای مدیر جریده آفتاب "میرزا حسین خان صبا" فرستاده است. "(و)
2 - مالایُطاق : جمله فعلی، آنچه که در قدرت کسی نباشد ، غیر قابل تحمل (معین)
3 - یُساقُ المجرمون فی النار ، اشاره به آیه "و نسوق المجرمین الی جهنّم وردا" (سوره مریم، آیه 86 ) دارد یعنی: "و گناهکاران را به سوی دوزخ، تشنه کام برانیم." (گ)
4 - بیت البزاق = جای تف انداختن. ایهام به معنای زشت تر هم دارد که بر خواننده پوشیده نیست. (گ)
5 - به نقل از فرهنگنامه شعری ( ج 1 ص 602 و ج 3 صص 2560 و 2622 ) چار مادر (چهار مادر) کنایه از عناصر چهارگانه : آب و آتش و باد و خاک است :
تا جهان ناقه شد از سرسام وی ماهی برست
چار مادر بر سرش توش و توان افشانده اند
که گاه در کنار "نه پدر" به کار ما رود و نه پدر کنایه از نه آسمان است و نیز به مجموع هفت ستاره و دو عقدۀ رأس و ذنب هم گفته اند :
نیاورده است پوری بهتر از تو جهان از نه پدر و ز چار مادر (انوری)
چون نگشتم ملتفت هرگز به مال نه پدر ای پسر نام جهاز چار مادر کی برم(خواجوی کرمانی)
و هفت آبا(هفت اباء) کنایه از هفت ستاره است :
به صد قران بنزاید یکی نتیجه زتو زامتزاج چهار امهات و هفت آبا (انوری)(م)
*** * *** * ***
قطعه خطاب به خازن عدلیّه :
خازن صندوق عدلیّه شدی تا بداند مومن و گبر و جهود
کز برای مرده ات تا بیست پشت اندرین صندوق جز لعنت نبود(818)
*** * *** * ***
دو یند از یک مسبّع ( 7 بیتی):*
چون خانه خدا خفت و عسس ماند ز رفتن خادم پی خوردن شد و بانو پی خفتن
جاسوس پس پرده پیِ راز نهفتن قاضی همه جا در طلب رشوه گرفتن
واعظ به فسون خواندن و افسانه شنفتن نه وقت شنفتن ماندْ، نه موقع گفتن
و آمد سر همسایه برون از پس دیوار
ای قاضی مطلق که تو سالار قضائی وی قائم بر حق که درین خانه خدایی
تو حافظ ارضیّ و نگهدار سمائی بر لوح مه و مهر فروغی و ضیایی
در کشور تجرید، مهین راهنمایی بر لشکر توحید امیر الامرایی
حق را تو ظهیرستی و دین را تو نگهدار(436)
پا نوشت:
* ابیاتی منتخب دو یند از یک مسمّط ( مسبّع) 37 یندی است که در حدود 1300 هجری قمری به مناسبت میلاد پیامبر(ص) سروده شده است و مطلع آن چنین است :
برخیز شتربانا بربند کژاوه کز چرخ همی گشت عیان رایت کاوه(م)
*** * *** * ***
به مناسیت نخستین حکم صحّیّه تهران در اخراج گاوها*1:
ندا رسید به گوش اندرم که یا عبدی عَفوتُ عَنکَ وَ اِنّی لَغافِر مَن تاب*2
به شرط اینکه ببندی زبان ز هجو کسان به هیچ گونه تنی را نیازری ز عتاب
بجز دو طایفه، کانان سزای دشنامند ولی نه از در اجمال، بلکه با اطناب :
نخست آنکه به دیوان عدل گشته مقیم وظیفه گیرد و اجرای برد به استصواب
سپس در افتد در پوستین خلق و بُوَد گزنده همچو کِلاب و درنده همچو ذِئاب*3
دوم کسی که زجرّاحی و کحالی و طب نه هیچ دیده معلم، نه هیچ خوانده کتاب
به دکتریش قناعت نه، بلکه از در جهل خدای طب شمرد خویش را چو اسکولاب(97)*4
پا نوشت ها :
1 - ابیاتی منتخب از یک چکامه بزرگ 159 بیتی که در سال 1335قمری در تهران با مطلع زیر سروده شده است:
چو بانوی شب از آن زلفکان پر خم و تاب
بسود غالیه بر مشک و سیم بر سیماب (م)
2 - عَفوتُ عَنکَ وَ اِنّی لَغافِر مَن طاب یعنی: تو را بخشیدم و نسبت به هر کس که دارای سیرت پسندیده شود آمرزنده ام . شاید در اصل "من تاب " باشد، هرچند در دیوان قدیم، همین گونه یعنی با "طاء" آمده است و در صورتی که "من تاب" معنی جمله چنین می شود: تو را بخشیدم و همانا من هر که را توبه کند ، آمرزنده ام. (گ)
3 - کِلاب جمع کلب یعنی سگ ها و ذِئاب جمع ذئب به معنی گرگ هاست(م)
4 - اسکولاب یا اسقلبیوس . ربّ النوع و در عین حال قهرمان طب یونان به شمار میرفت. پسر آیولون است . علاوه بر معالجه مریضها، مردگان را هم زنده می کرد. چون دوزخ نزدیک بود از سکنه خالی گردد، "حادث" خدای دوزخ اززئوس اجازه خواست و زئوس خشمناک شد و اسکولاب را دچار صاعقه کرد(نقل از فرهنگ معین – گ).
*** * *** * ***
دستگاه قضا ( مسدّس) :
دوش در خواب یکی درگه عالی دیدم گنبدی برتر ازین طاق هلالی دیدم
قصری آراسته زانواع لئالی دیدم هر طرف هشته در آن قصر، نهالی دیدم
ساحتی پاک و قصوری تهی از عیب و قصور
کرسی از سیم و بساط از زر و ایوان زبلور
سبزه اندر لب جو، آب روان در دل شط جوی و شط پر زر و سیم و گهر از ماهی و بط
بلبل مست نوازنده به گلبن بربط لاله همچون ورق و ژاله بر او همچو نقط
باد، استاد سخن گستر و مرغان، شاگرد
حلقه زن دور چمن سرو و سمن گرداگرد
باغ پر بود زشمشاد و گل و سرو سهی قصر آکنده ز اسباب بزرگی و شهی
لیک این هر دو فضا زآدمیان بود تهی نه در آن خواجه و مولا، نه پرستار و رهی
نه کدیور ، نه کشاورز، نه رَزبان، نه غلام
مرغ در ذکر و درختان به رکوع و به قیام
چون چنین دیدم، بر جای بماندم از هول هردم از حیرت بر خویش بخواندم "لاحول"
کز چه روی نیست در اینجایْ بشر، "یا ذَا الطّول"*1 نه نیوشندۀ صوت و نه سراینده قول
نه نمایندۀ راه و نه گشاینده باب
آدمی اینجا چون آدمیت شد نایاب(450)
ناگهان صاعقه ای در صف گلزار افتاد کز درخشیدن آن، لرزه به دیوار افتاد
آب جوی از جریان، باد ز رفتار افتاد شاخ سرو از حرکت، مرغ زگفتار افتاد
خیمه زد ابر شبه گون به نشیب و به فراز
سایه ها گشت عیان گوژ و کژ و پهن و دراز
هر زمان از بر ابر سیه و سینۀ دود شعله ها شد به هوا سرخ و سیه، زرد و کبود
تیره شد یک سره گیتی ز فراز و ز فرود غرّش رعد به گوش آمد و آوای سرود
وز دل دود برون آمد چندین عفریب
همچو دودی که پدیدار شود از کبریت
دیوهایی که سلیمان را بشکسته طلسم هیچ نشنیده زحق معنی و از یزدان اسم
هر یکی آمده با شیطان روحی به دو جسم بر رخ جانوران بود در ایشان همه قسم
شاخه ها خم به خم اندر زده مانند درخت
در کمر خنجر و در دست عمودی یک لخت
آب بینی شده بر سبلت و بر ریش روان همچو شاخ گونی ، صمغْ روان از بُن آن
پنجه چون شانۀ چوبینه به دست دهقان چون سپر ساخته رخسار و چو خنجر، دندان
لفج ها چون کَتَف گاو و دو سبلت چو یوغ
نعره گاو زدندی ز گلو در آروغ*2
من بلرزیدم و مبهوت و پریشان ماندم حسبی الله و کفی ربّی بر خود خواندم*3
اسب اندیشه و تدبیر به هر سو راندم گرد سودا را القصّه ز رخ افشاندم
دیدم از اهرمنان دیوچه ای مسخ شده
با منش عهدی بوده ست و کنون فسخ شده
پیشتر رفتم و گفتم به اشارت حرفی لوح مشکین را سودم ز لبان شنگرفی
پیشکش کردمش از مهر و محبّت طرفی جگر سوخته نوشید ز رحمت برفی
گفتم ای دوست بگو بهر خدا روشن و راست
که کیانند در این خانه و این خانه کجاست(451)
گفت این خانه یقین کن تو که دیوانخانه ست دامگاه ددگان، و اهرمن دیوانه ست
دیولاخی ست که اهلش زخدا بیگانه ست دور از بسمله و حرز ابو دجاّنه ست*4
جای پتیاره، کنام دد و دیو است اینجا
اهرمن کارکن و دیو خدیو است اینجا
این که در گردن دارد کراوات و فکلی قامتش هست چو سروی و رخش همچو گلی،
دست چون دستۀ طنبور وشکم چون دهلی در اروپاست بزرگیّ و در اینجا رجلی ؛
مصلح الدّوله والدّین سر دیوان قضاست
کار دیوان دگر را پیِ امضا و رضاست
این که بنشته جُنُب، چیده کتب بر سر میز دست و رو شسته و آلوده به خون خنجر تیز؛
کلّه اش باشد چون برج و دهان چون کاریز از طراز دومین است و بود صدر تمیز
نه بتنهایی دستور تمیزش دانند
که پس از صاحب دیوان همه چیزش دانند
این که سرناش به اِست است و دهل در ناف است از طراز سومین داور استیناف است
گرچه او سید و میر است و به ...نش شاف است شانه را شاخش چون سمبۀ ذوالاکتاف است
انف، بینی ست بود معنی مستأنف آن
کآب بینی چکد از سبلتش اندر دامان
گر به گوشَت سخن بنده عجب می آید بر خلاف سخن اهل ادب می آید
باب استفعال از بهر طلب می آید صبر کن زانکه جوابت ز عقب می آید
طلب سیّدنا از در دیگر باشد
جای بینیْ طلبی، در طلب زر باشد*5
آن که از هر طرفی خلق بر او کرده هجوم بر در محکمه اش هست عیان غلغل روم ؛
آن رئیسی ست که خود مدّعی آمد به عموم هر زمان بر صفت پیل فرازد خرطوم (452)
ما سویَ الله را یک لحظه به دم در کشدا
جرمها را به یکی رشوه قلم در کشدا *6
آن که مشتی پریان بسته به زنجیر و غل است چهره پر خشم و ترنجیده چو دزد مغول است؛
دده گانش دده و غول بیابان اُغول است روز و شب در پی تفتین و فساد و چغل است؛
اصل بیداد و ستم قاضی دیوان جزاست
که زجورش همه جا شیون و بیداد و عزاست
آن کهن دیو که قدّش زده سر بر عیّوق*7 بر سر شاخ خود آویخته چندین صندوق
جوشدش حرص ز اعصاب و شرایین و عروق هست فرمانده و مولا یه دواوین حقوق
بی حقوق است و نگهدار حقوقش کردند
این عجب تر که دهل بوده و بوقش کردند
آن که سرخاب و سفیدآب به رخ مالیده همچو شمشاد و گل اندر لب جو بالیده،
زخم نیمور فزون خورده و کم نالیده*8 با سپوزنده خود سخت برآغالیده؛*9
میر اجراست که با غمزه و شیرین کاری
آب پشت همگان گشته به جویش جاری
آن که بینی کتب از شاخ در آویخته است هم بر آن لوحی سوراخ در آویخته است؛
عینک و محبره گستاخ در آویخته است همچو قندیلی کز کاخ در آویخته است؛
کتبش یکسره قانون موقت باشد
لوح سوراخش دروازه دولت باشد
دیوها را بنگر شاخ به چندین شعبه هر یکی را شکمی ژرف و تهی چون جعبه
هست در هر یک از آن جعبه، هزاران لعبه عقل مات است زهر لعبه بربّ الکعبه
هریک از آن شعب – ای جان پدر- محکمه ای ست
که به هر محکمه – ای جان پدر- مظلمه ای ست(453)
پا نوشت ها :
1 - ذا الطّول اشاره به : "غافرالذّنب و قابل التّوب شدید العقاب ذی الطّول" (سوره مومن، آیه 3 ) دارد یعنی : "آمرزنده گناه و پذیرای توبه، سخت کیفر فراخ دست. (گ)
2 - لفچ =لفچ : لب های حیوانات و به لب های ستبر و گنده نیز گفته میشود. چنانکه نظامی در هفت پیکر ( ارمغان 243) در وصف دیوان گوید :
لفجهایی چو زنگیان سیاه/ همه قطران قبا و تیز کلاه (م)
3 - حسبی الله : اشاره به : "قل حسبی الله علیه یتوکّل المتوکلّون" (سوره زمر، آیه 38) دارد. "یعنی بگو خداوند مرا بس؛ توکّل کنندگان تنها بر او توکّل می کنند." . و نیز " فان تولّوا فقل حسبی الله لااله الاّ هو علیه توکّلت" (سوره توبه، آیه 129) است. یعنی : " و اگر رویگردان شدند، بگو خداوندی که خدایی جز او نیست، مرا بس، بر او توکل کردم ." (گ)
4 - منظور حرز(دعای نگاهدارنده ازآفات و بلیِّات) از ابودجانه انصاری از شهدای صدر اسلام است که کاربردی همچون حرز حضرت جواد(ع) دارد. واستعمال مشدد آن صحیح به نظر نمی رسد. شیعه اعتقاد دارد که به هنگام بازگشت حضرت مهدی (عج)، ابودجانه انصاری از زمره 27 تن ياران خاص حضرتش می باشد.(م)
5 - عبارت "بینیْ طلبی" در اینجا برابر "زرطلبی" ساخته شده و به کار رفته است یعنی وی به جای اینکه در پی دانش ومعنویت باشد به دنبال زیاده خواهی و کسب مال است(م)
6 - ماسوی الله: جز خدا، آنچه سوای ذات باریتعالی باشد، موجودات، مخلوقات.(گ)
7 - در فرهنگ اشارات، عیّوق نام ستاره یی است که پر نور و سرخ رنگ است و در کنار کهکشان قرار دارد و در شعر گاه به سبب دوریش اش مثل می آورند (ابعد من العیوق). مسعود سعد گوید:
گر به عیوقی بر فرازد سر، شاعر آخر نه هم گدا باشد (م)
8 - نیمور = (بر وزن بی زور) حمدان و آلت تناسلی مرد را گویند(گ)
9 - برآغالیدن = آغالیدن، بر انگیختن و تحریض کردن شخصی را به کاری گویند.(م)
*** * *** * ***
در نکوهش امجدالسلطان نامی که در عدلیّه معاونت داشته است :
بِهْ نخواهد گشت هرگز کار دیوان عدالت
تا که دارد امجدالسلطان در آن مسند دخالت
امجد السلطان مگو، دریاچه حرص و شقاوت
امجد السلطان مگو ، دیباچه کید و جهالت
جهل را تفسیر و عنوان حرص را مقیاس و میزان
جور را بنیاد و بنیان، ظلم را افزار و آلت
مسلکش ظلم و طریقش فتنه و رسمش تطاول
مذهبش بیداد و آیینش طمع، دینش ضلالت(124)
...................................................
عدل ازو مهجور و از ضحاک علوانی ترحم
دانش از وی دور و از حَجّاجِ بن یوسف عدالت
حق مردم را کند ضایع، زهی مجد و شرافت
ظلم و بیداد است ازو شایع، زهی قدر و جلالت
هر کجا عدلیّه ای دایر شود، زان باج خواهد
خواه باشد در ولایت، خواه باشد در ایالت
از ضعیفان وقت حاجت مال خواهد با سماجت
کینه توزد با لجاجت، رشوه گیرد با رذالت
چون نفوذ رشوت از معروض و عارض گشت حاصل
بسته دارد هر دو را در بند تعطیل و بطالت (125)
...................................................
گر بهشت از وی به دوزخ کس خریداری نماید
زن طلاق است آن که راضی نیست بر فسخ و اقالت(126)
*** * *** * ***
برای خواندن قسمت اول مقاله ( شرح زندگی ادبی و بررسی شیوه طنّازی ادیب الممالک فراهانی و اشعار منتخب قبلی او) اینجا کلیک فرمائید: قسمت اول